Η κοινωνία της Μακεδονίας στα τέλη του 19ου αιώνα

Η μακεδονική κοινωνία ήταν μια παραδοσιακή κοινωνία στο κατώφλι του εκσυγχρονισμού. Στην ύπαιθρο οι αγρότες ζούσαν σε απάνθρωπες σχεδόν συνθήκες, ιδίως στα χωριά των μεγάλων τσιφλικιών, εξαιτίας των μεγάλων χρεών και της έξαρσης της τοκογλυφίας. Στα ορεινά άκμαζε η κτηνοτροφία. Επίσης αρκετά εκτεταμένη ήταν η μετανάστευση. Έμποροι επαγγελματίες και ειδικευμένοι τεχνίτες μετακινούνταν στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποκομίζοντας σημαντικά κέρδη. Μάστιγα των ορεινών αυτών περιοχών ήταν η παρανομία. Πλήθος μουσουλμάνων και χριστιανών ληστών τρομοκρατούσαν διαρκώς τους κατοίκους.

Στις πόλεις η κοινωνία μεταλλασσόταν ταχύτερα. Η ανασφάλεια της υπαίθρου οδήγησε στη συσσώρευση πληθυσμού και τη δημιουργία εργατικού δυναμικού. Η ταυτόχρονη παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων, ευρωπαίων εμπορικών αντιπροσώπων και πολυάριθμου διοικητικού μηχανισμού επιτάχυναν την ανάπτυξη των πόλεων. Οι σιδηρόδρομοι έδωσαν νέα πνοή στην οικονομία και ευνόησαν τη διάχυση νέων ιδεών. Παράλληλα με τις μηχανές που έμπαιναν στη ζωή των κατοίκων, χτίζονταν σύγχρονα εκπαιδευτήρια, ιδρύονταν πολιτιστικοί σύλλογοι, ενώ εφημερίδες και περιοδικά γνωστοποιούσαν μαχητικά τις διάφορες πολιτικές και εθνικές θέσεις τους.

Εν τω μεταξύ, η εξέλιξη της κοινοτικής αυτοδιοίκησης οδήγησε στην ανάδειξη διάφορων κοινωνικών δυνάμεων, ενώ η εξαθλίωση των αγροτών και των εργατών ανέτρεπε τις κοινωνικές ισορροπίες. Σύντομα όλα στροβιλίζονταν γύρω από τον ένοπλο εθνικό ανταγωνισμό.